آیه 108 سوره یوسف

قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‌ بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ (108)

بعد از آن امر فرمايد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را به بيان آنچه دعوت نمايد به آن:

قُلْ هذِهِ سَبِيلِي‌: بگو اى پيغمبر اين دين اسلام طريق و سنت و منهاج من است. أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‌ بَصِيرَةٍ: دعوت نمايم بندگان را به توحيد و عدل و معرفت و حقانيت و دين و شريعت الهى، و اين دعوت از روى يقين و بينائى و حجت و برهانى باشد نه بر وجه تقليد و برّانى و غفلت و نادانى. أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي‌: مى‌خوانم شما را به آن من و كسى كه پيروى كند مرا. حاصل آنكه من شما را دعوت نمايم به حقّ و كسى كه به من ايمان آورده نيز شما را تذكر و يادآورى نمايد به سبب قرآن و موعظه و نهى كند و باز دارد از گناهان و كارهاى شايسته.

در تفسير برهان- روايات متعدده وارد شده‌ «1» اول كسى كه پيش از همه متابعت آن حضرت نموده امير المؤمنين عليه السّلام است، از جمله حضرت صادق عليه السّلام در اين آيه شريفه فرمايد: يعنى علىّ اوّل من اتّبعه على الايمان و التّصديق له و بما جاء به من عند اللّه عزّ و جلّ من الامة الّتى بعث فيها و منها و اليها قبل الحقّ ممّن لم يشرك باللّه قطّ و لم يلبسه ايمانه بظلم و هو شرك. حاصل فرمايش آنكه: على عليه السّلام اول كسى كه پيش از تمام امم، متابعت پيغمبر و تصديق نمود به آنچه از جانب خدا آورده و هرگز شرك نداشته.

و ابن مردويه از محدثان عامه نيز از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده‌

«1» تفسير برهان ج 2 ص 274 و 275.

جلد 6 - صفحه 312

كه اول تابع حضرت نبوى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم وجود علوى بوده. «1» ايضا از حضرت باقر عليه السّلام قال ذاك رسول اللّه و علىّ و الاوصياء من بعدهما. «2» يعنى داعيان به دين اقوام و صراط مستقيم حضرت پيغمبر و امير المؤمنين و اوصياء بعد از آنها باشد.

وَ سُبْحانَ اللَّهِ‌: و منزه است ذات اقدس الهى از آنكه به او شرك آرند.

روايات متعدده وارد شده در معنى «سبحان اللّه» كه مراد تعظيم الهى و تنزيه ذات سبحانى است. وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ‌: و نيستم من از كسانى كه شرك آوردند به خداى تعالى به اتخاذ ولد و كفووند نسبت به ساحت قدس سبحانى.! تنبيه: آيه شريفه را دلالاتى است: وجود نبوى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به حق بوده تمام اوقات، گرچه بيان شرايع در بعض اوقات فرمود، زيرا رفتار و گفتار و كردار بلكه شخص وجودش بنفسه داعى بوده كه هركس او را ديدى متذكر حق شدى، منتها عناد و لجاج مانع از تصديق بودى.

ثانيا- تا قيام قيامت در جامعه عالم، مردم را دعوت به حق نمايد به كتاب مبين و فرمايشات متين.

ثالثا- دال است بر فضيلت دعاة الى اللّه و كسانى كه شيوه مرضيه آن سرور را پيش گرفته در هر عصرى دعوت كردند به توحيد و عدل و معارف حقه و نواميس الهيه و اخلاق حسنه، يعنى علماى اعلام و عاملين به احكام كه احاديث بسيار در شأن ايشان وارد شده از جمله:

1- مجمع- قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: العلماء امناء الرّسل على عباده. «3» 2- منية المريد قال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رحم اللّه خلفائى، فقيل: يا رسول اللّه و من خلفائك؟ قال الّذين يحيون سنّتى و يعلّمونها عباد اللّه. «4»

«1» اصول كافى، جلد اوّل، صفحه 425 حديث 66.

«2» تفسير منهج الصادقين ج 5 ص 85.

«3» المحجة البيضاء جلد اوّل، صفحه 19.

«4» المحجة البيضاء جلد اوّل، صفحه 19.

جلد 6 - صفحه 313

3- قال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: افضل الصّدقة ان يتعلّم المرء علما ثمّ يعلّم اخاه. «1» فرمود: علماء امناى انبيا باشند بر آنچه از علوم و معارف آنان كسب نموده به نگاهدارى از تضييع و رسانيدن به اهلش.

و فرمود: خدا رحمت فرمايد خلفاى مرا. پرسيدند: كيستند؟ فرمود: آنانكه زنده نمايند سنت مرا و تعليم كنند بندگان خدا را.

و فرمود: افضل صدقه آنكه شخص علمى را ياد گرفته و به برادران دينى ياد دهد. مراد علم دين و احكام است.

و ايضا واجب است بر داعى كه دعوتش از روى بصيرت و وثاقت و برهان قاطع و حجت ساطع باشد نه صرف تقليد.

قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‌ بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ (108) وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‌ أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا أَ فَلا تَعْقِلُونَ (109)

ترجمه‌

بگو اين راه من است ميخوانم بسوى خدا از روى بينائى، من و كسيكه پيروى كرد مرا و منزّه است خدا و نيستم من از مشركان‌

و نفرستاديم پيش از تو مگر مردانى را كه وحى مينموديم بايشان از اهل بلاد آيا پس سير نميكنند در زمين پس بنگرند چگونه بود انجام آنانكه بودند پيش از ايشان و هر آينه سراى آخرت بهتر است مر آنانرا كه بپرهيزند آيا بعقل در نمى‌يابيد.

تفسير

- پيغمبر اكرم بعد از اتمام حجّت بر اهل شرك و نفاق مأمور شد بآنها بفرمايد كه اين دعوت بتوحيد و اعداد براى معاد راه و طريقه من است و آن طريقه اين است كه ميخوانم بسوى خدا مردم را از روى بصيرت و بينائى و يقين نه از روى حدس و گمان و تقليد من ميخوانم و كسيكه شما ميدانيد از روز اوّل دعوت متابعت نمود از من بتمام معنى و كمال تبعيّت كه على بن أبي طالب است و بعد از او اولادش كه اوصياء منند چنانچه در كافى از امام باقر عليه السّلام نقل نموده و در بعضى از روايات اختصاص بامير المؤمنين عليه السّلام داده شده و معلوم است كه او فردا كمل است و از امام جواد عليه السّلام نقل شده كه براى رفع استبعاد از امامت خود در خردسالى فرمود قسم بخدا متابعت ننمود پيغمبر را جز على با آنكه نه سال داشت و من نيز نه سال دارم و اين آيه را تلاوت فرمود كه دلالت دارد بر آنكه دعوت بحقّ بصيرت لازم دارد سالخوردگى در آن معتبر نيست و اين معنى را قمّى ره و عياشى ره نيز نقل نموده‌اند و بعضى تمسّك كرده‌اند باين آيه بر آنكه داعى الى اللّه و مبلّغ اسلام بايد عالم و مجتهد باشد و از مقلّد روا نيست و حقير در ذيل آيه شريفه و لتكن منكم امّة يدعون الى الخير سوره آل عمران شرايط آنرا مستوفى بيان نمودم و تكرار نميشود و بنابراين مراد از كسانيكه متابعت نمودند پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را آنانند كه لياقت اين مقام را دارند و وظيفه آنها دعوت بحقّ و تبليغ احكام است چنانچه مستفاد از ظاهر آيه شريفه است و اختصاص بائمّه اطهار ندارد اگر چه ايشان اكمل افراد و اوضح مصاديق ميباشند و بعضى على بصيرة را خبر مقدّم و انا را مبتداء مؤخّر و من اتّبعنى را

جلد 3 صفحه 183

عطف بر آن دانسته‌اند و بنابراين جمله مستقلّه‌ايست و مربوط بكلام سابق نميباشد يعنى من و پيروانم با بصيرتيم و بنابر معناى اوّل انا تأكيد ضمير مستتر در ادعو است و من اتبعنى فاعل يدعوكم مقدر ميباشد و مربوط بجمله قبل است و شك نيست كه معناى اوّل اظهر و احسن و اتقن است. و منزّه است خدا از شريك و از آنكه غير بصير را داعى بسوى خود قرار دهد و من فقط براى رضاى خدا دعوت ميكنم و اغراض ديگر را با خدا شريك در قصد نمينمايم و در زمره مشركين بهيچ وجه از وجوه مذكوره قبلى نيستم تا اينجا مفاد آيه اوّل است كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مأمور بود بابلاغ آن و در آيه دوّم خداوند ميفرمايد و نفرستاديم پيش از تو مگر مردانى را از بشر نه ملائكه و نه جن و نه زن كه وحى نموديم بآنها و ممتاز شدند بآن از غير خودشان و ايشان از اهل آباديها بودند اعمّ از ده و شهر، و صحرا نشين نبودند چون آنها از علم و معرفت و ادب دورند چرا سير ننمودند در زمين و بديده عبرت نظر نكردند كسانيكه بهواى نفس با تو عناد و لجاج مينمايند در آثار باقيه اقوام سابقه كه بعذاب الهى گرفتار شدند تا به بينند و بدانند كه چيزى با خود نبردند جز حسرت و ندامت يا چرا سير ننمودند در احوال اهل زمين كه در تواريخ و قرآن ذكر شده تا به بينند چگونه بوده است عاقبت پيشينيان آنها كه تكذيب انبياء را نمودند و مغرور شدند بنعمت موقت دنياى دنى با آنكه سراى آخرت كه باقى و ثابت است بهتر است براى كسانيكه پرهيز نمودند از شرك و معصيت خدا آيا تعقّل و تفكّر نميكنيد تا بدانيد و بفهميد خيريّت آنرا ..

قُل‌ هذِه‌ِ سَبِيلِي‌ أَدعُوا إِلَي‌ اللّه‌ِ عَلي‌ بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَن‌ِ اتَّبَعَنِي‌ وَ سُبحان‌َ اللّه‌ِ وَ ما أَنَا مِن‌َ المُشرِكِين‌َ (108)

بفرما اي‌ ‌رسول‌ محترم‌ باين‌ مشركين‌ و كفار ‌اينکه‌ ‌است‌ راه‌ ‌من‌ دعوت‌ ميكنم‌ بسوي‌ خداوند ‌از‌ روي‌ دانش‌ و بينايي‌ ‌من‌ و كسي‌ ‌که‌ متابعت‌ مرا ميكند و منزه‌ ‌است‌ خداي‌ متعال‌ و نيستم‌ ‌من‌ ‌از‌ مشركين‌.

قُل‌ هذِه‌ِ مشار اليه‌ ‌هذه‌ مجموعه‌ دين‌ مقدس‌ اسلام‌ ‌از‌ عقائد حقه‌ و اخلاق‌ فاضله‌ و احكام‌ شرعيه‌ و دستورات‌ الهيه‌ ‌است‌ و تعبير بهذه‌ دون‌ ‌هذا‌ بواسطه‌ اشتمال‌ ‌بر‌ جميع‌ مذكورات‌ ‌که‌ گفتند دين‌ مقدس‌ اسلام‌ عبارت‌ ‌است‌ ‌از‌ امور دينيه‌ و صفات‌ قلبيه‌ و ملكات‌ نفسانيه‌ و اعمال‌ جوارحيه‌ و عقائد و اخلاق‌ و افعال‌.

تنبيه‌‌-‌ انسان‌ داراي‌ سه‌ جزء ‌است‌ نفس‌ انساني‌ ‌که‌ جوهر مجرد ‌است‌ ‌که‌ تعبير بعقل‌ و لطيفه‌ رباني‌ و جوهر ملكوتي‌ ميكنند و ‌در‌ لسان‌ آيات‌ و اخبار بقلب‌ تعبير فرموده‌ و ‌اينکه‌ چون‌ مجرد ‌است‌ قابل‌ عروض‌ عرض‌ نيست‌ بلكه‌ علم‌ و معرفت‌ موجب‌ توسعه‌ ‌او‌ ميشود و عين‌ ذات‌ ‌او‌ ‌است‌ و شايد اشاره‌ باين‌ ‌باشد‌ ‌که‌ فرمودند

جلد 11 - صفحه 292

‌من‌ عرف‌ نفسه‌ فقد عرف‌ ربه‌

‌که‌ صفات‌ زائد ‌بر‌ ذات‌ ندارد و جز ذات‌ چيزي‌ نيست‌. و نفس‌ حيواني‌ و حيات‌ جسمانيست‌ ‌که‌ صفات‌ حميده‌ و ملكات‌ حسنه‌ و اخلاق‌ فاضله‌ راجع‌ باوست‌. و اعضاء بدن‌ ‌که‌ افعال‌ صادره‌ راجع‌ بآنها ‌است‌.

سبيلي‌ طريقه‌ و مسلك‌ و مشي‌ ‌من‌ اينست‌ أَدعُوا إِلَي‌ اللّه‌ِ مأمورم‌ ‌که‌ تمام‌ بشر و طائفه‌ جن‌ ‌را‌ ‌تا‌ قيام‌ قيامت‌ دعوت‌ كنم‌ بسوي‌ توحيد و صفات‌ و عدل‌ الهي‌ و احكام‌ صادره‌ ‌از‌ ‌او‌ و دستورات‌ و فرامين‌ ‌او‌.

‌علي‌ بصيرة ‌از‌ روي‌ بينايي‌ و يقين‌ و اطمينان‌، و ‌از‌ ‌براي‌ بصير دو معنا ‌است‌ يكي‌ مقابل‌ عمي‌ و ديگري‌ داناي‌ بحقايق‌ امور و باين‌ اطلاق‌ ‌بر‌ خداوند ميشود هُوَ السَّمِيع‌ُ البَصِيرُ ‌يعني‌ ‌از‌ روي‌ مدرك‌ و دليل‌ و برهان‌ نه‌ ‌از‌ راه‌ تقليد و هواي‌ نفس‌ و عصبيت‌ ‌که‌ ‌در‌ شماها ‌است‌.

أَنَا وَ مَن‌ِ اتَّبَعَنِي‌ دو احتمال‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ جمله‌ ميرود يكي‌ آنكه‌ متعلق‌ بادعو ‌الي‌ اللّه‌ ‌باشد‌ ‌يعني‌ ‌من‌ و كساني‌ ‌که‌ متابعت‌ مرا ميكنند دعوت‌ ‌الي‌ اللّه‌ ميكنيم‌ و باين‌ راه‌ دلالت‌ و هدايت‌ مينمائيم‌. ديگر آنكه‌ متعلق‌ ببصيرت‌ ‌باشد‌ ‌يعني‌ ‌از‌ روي‌ بصيرت‌ دعوت‌ ميكنيم‌ و احتمال‌ دوم‌ اقرب‌ ‌است‌.

سبحان‌ اللّه‌ خداوند منزه‌ و مبرّاء ‌است‌ ‌از‌ آنچه‌ ‌شما‌ نسبت‌ ميدهيد ‌از‌ شرك‌ ‌که‌ شريك‌ ندارد امر بقبيح‌ نميكند و صفات‌ زائده‌ ندارد عيب‌ و نقص‌ و احتياج‌ ‌در‌ ساحت‌ قدس‌ ‌او‌ روا نيست‌ فعل‌ لغو ‌از‌ ‌او‌ صادر نميشود.

وَ ما أَنَا مِن‌َ المُشرِكِين‌َ نه‌ شرك‌ ذاتي‌ و نه‌ صفاتي‌ و نه‌ افعالي‌ و نه‌ عبادتي‌ و نه‌ نظري‌ ‌در‌ جميع‌ اينها يك‌ و يگانه‌ ‌است‌.

293

]

(آیه 108)- در این آیه پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله مأموریت پیدا می‌کند که آیین و روش و خط خود را مشخص کند، می‌فرماید: «بگو: راه و طریقه من این است که همگان را به سوی اللّه (خداوند واحد یکتا) دعوت کنم» (قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ).

سپس اضافه می‌کند: من این راه را بی‌اطلاع یا از روی تقلید نمی‌پیمایم، بلکه «از روی آگاهی و بصیرت، خود و پیروانم» همه مردم جهان را به سوی این طریقه می‌خوانیم (عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی).

این جمله نشان می‌دهد که هر مسلمانی که پیرو پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است باید با سخن و عملش دیگران را به راه «اللّه» دعوت کند.

سپس برای تأکید، می‌گوید: «خداوند (یعنی همان کسی که من به سوی او دعوت می‌کنم) پاک و منزه است از هرگونه عیب و نقص و شبیه و شریک» (وَ سُبْحانَ اللَّهِ).

باز هم برای تأکید بیشتر می‌گوید: و من از مشرکان نیستم» و هیچ گونه شریک

ج2، ص456

و شبیهی برای او قائل نخواهم بود (وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

در واقع این از وظایف یک رهبر راستین است که با صراحت برنامه‌ها و اهداف خود را اعلام کند.

قرار گرفتن این آیه به دنبال آیات «یوسف» اشاره‌ای است به این که راه و رسم من از راه و رسم یوسف پیامبر بزرگ الهی نیز جدا نیست، او هم همواره حتی در کنج زندان دعوت به «اللّه الواحد القهّار» می‌کرد، و غیر او را اسمهای بی‌مسمایی می‌شمرد که از روی تقلید از جاهلانی به جاهلان دیگر رسیده است، آری! روش من و روش همه پیامبران نیز همین است.